در اکثر مطالعات علم‌سنجی، شاخص‌ها برگرفته و استنتاج شده از محاسبه و شمارش چهار متغیر مؤلف، انتشار، ارجاع و استناد هستند. شاخص استناد به دلیل توجه نسبی آن به کیفیت و کارآمدی بالای آن در تحلیل‌های استنادی، یکی از رایج‌ترین و معتبرترین شاخص‌های علم‌سنجی است. از مهمترین شاخص‌های علم‌سنجی که بر مبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی شکل گرفته‌اند و در متون مختلف بارها به آن ها اشاره شده است، عبارتند از: ضریب تأثیر، شاخص فوریت، نیم عمر متون علمی یا کهنگی متون، شاخص هرش، تأثیر متیو و روش‌های سنجش علم که در کشورها و مؤسسات مختلف استفاده می‌شود.
ضریب تاثیر (Impact Factor) ضریب تاثیر اولین بار در سال 1995 توسط بنیان‌گذار ISI، مطرح شد و به سرعت به صورت دستورالعملی برای گزینش بهترین مجله‌های به کار رفت. در درجه‌بندی نشریه‌های ISI شاخص تاثیر، کاربردی‌ترین شاخص است که امروزه به طور گسترده‌ای در درجه‌بندی و ارزیابی مجله‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شاخص امروزه به طور گسترده‌ای در درجه‌بندی و ارزیابی مجله‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حقیقت توانایی مجله و هیات تحریریه آن را در جذب بهترین مقاله‌ها نشان می‌دهد. شاخص تاثیر به صورت میانگین ارجاعات به یک مورد قابل استناد (نظیر یک مقاله پژوهشی، مروری، نامه به سردبیر، یادداشت، چکیده و ...) در یک مجله علمی در طول یک دوره زمانی معین تعریف شده است. به عبارتی تعداد ارجاعات به مدارک منتشر شده در دو سال قبل مجله تقسیم بر تعداد مدارک منتشر شده همام دو سال است. ضریب تاثیر سنجشی است که برای ارزیابی یک مجله به کار میرود و از مهمترین شاخص‌های مطرح در حیطه علم‌سنجی است. در پایان هر سال مجله‌های تحت پوشش ISI ارزیابی می‌شوند. برای دسترسی به ضریب تاثیر مجلات می توان از پایگاه JCR استفاده کرد.
مفهوم استناد و خود استنادی استناد یا Citation به معنای تعداد دفعات استفاده و سند قرار دادن یک مقاله می‌باشد. خود استنادی یا Citation Self به معنای ارجاع به مقالات خود نویسنده می‌باشد. البته استناد به خود کم ارزش نیست اما در بررسی مراجعاتی که به یک مقاله می‌شود ارجاعات دیگران بیش از ارجاعات خود محقق اهمیت دارد. درجه ارجاع به خود در مجلات ISI معمولا کمتر از ۲۰٪ است. انواع خود استنادی: خود استنادی نویسنده: اگر نویسنده در یک مقاله خود، به یک یا چند مقاله قبلی خود استناد کرده باشد، این شیوه به عنوان خود استنادی تعریف می شود. خوداستنادی مجله: ارجاع به مقالههای منتشر شده در مجله‌ای که مقاله استنادکننده در آن چاپ شده، خوداستنادی مجله خوانده می‌شود. خوداستنادی سازمانی استنادهای مقاله های تالیفی افراد به سازمانی که در آن کار می‌کنند نیز خود استنادی سازمانی نامیده می‌شود.
شاخص H-Index H-Index یکی از شاخص‌های علم‌سنجی است که علاوه بر اندازه‌گیری تولیدات علمی افراد، میزان تاثیر علمی آن‌ها را نیز مشخص می‌کند و میزان بهره‌وری و تاثیرگذاری پژوهشگران را به صورت کمی نمایش می‌دهد. این شاخص با در نظر گرفتن تعداد مقالات پر استناد افراد و تعداد دفعات استناد شدن آن مقالات توسط دیگران محاسبه می‌شود. H-Index برای محاسبه تاثیرگذاری علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگران یک کشور نیز قابل استفاده است. تعریف شاخص اچ برای یک پژوهشگر عبارت است از h تعداد از مقالات وی که به هر مقاله حداقل h بار استناد شده باشد. محاسبه اچ ایندکس بر پایه استنادات داده شده به آثار منتشر شده یک فرد یا گروهی از افراد صورت می‌گیرد. به طور مثال وقتی می‌گوییم اچ ایندکس فردی 5 است، منظور این است که این شخص 5 مقاله دارد که به هر کدام از این مقالات، حداقل 5 بار استناد شده است. پایگاه‌های اطلاعاتی استنادی تحت وب برای محاسبه شاخص اچ عبارتند از: Web of Science Scopus Google Scholar
شاخص جي (G-index) شاخص جي يك محقق بالاترين تعداد (g) مقالات است كه g به توان 2 يا بيشتر به آن استناد شده باشد.
اين شاخص در پايان هر سال مشخص مي شود و به منظور تعيين سرعت استناد مقالات يك مجله استفاده مي شود. اين شاخص نسبت تعداد استنادات به مقالات چاپ شده يك مجله به تعداد مقالات چاپ شده در آن مجله و در همان سال مي باشد.
نيمه عمر استناد شده (Cited half life) نيمه عمر استناد به مجله مدت زماني است كه نيمي از كل استنادات به آن مجله به عمل آمده باشد. نيمه عمر بالاتر براي مجله مي تواند نشان دهنده ارزش ماندگاري مقالات آن مجله باشد.
شاخص اِم (M- Index) شاخص هیریش هر پژوهشگر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان، تعداد مقالات و استنادها به آن افزایش می‌یابد. به همین جهت، برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آن‌ها، شاخص M معرفی شد این پارامتر در نتیجه تقسیم شاخص هیریش هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می آید. منظور از سن علمی، شمار سال‌هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می گذرد.
شاخص وای (Y –Index) شاخص وای برای ارزیابی سهم انتشارات نویسندگان، موسسات و کشورها بکار میرود. این شاخص به تعداد انتشارات نویسنده مسئول Corresponding Author Publications, RP و انتشارات نویسنده اولFirst Author Publications, FP مربوط می شود. شاخص وای شامل دو پارامتر است: عملکرد انتشار،j ،که به کمیت انتشار مربوط می شود و شخصیت انتشار، ، که نسبت انتشارات نویسنده مسئول به انتشارات نویسنده اول را مشخص می کند . پارامترهای j و h به صورت زیر تعریف می شوند:
مقادیر مختلف نشانگر نسبت های مختلف RP به FP است. وقتی تعداد انتشارات نویسنده اول و انتشارات نویسنده مسئول یکسان باشد، شاخص وای بر روی خطی با زاویه 45 درجه قرار می گیرد. بنابر این، برابر 45 درجه و یا 7854/0 رادیان است. کوچکتر از 7854/0 و بزرگتر از 7854/0 به ترتیب به مقادیر FP و RP بزرگتر مربوط می شود. وقتی، j با تعداد انتشارات نویسنده اول برابر است، و وقتی، j با تعداد انتشارات نویسنده مسئول برابر است.
ارزش متیو Mathew-Value)) یکی از شاخص های جدید علم سنجی است که توسط موییج در سال2006 معرفی شد. در حقیقت، این شاخص، شکل اصالح شده ضریب تأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می کند. نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله های یک نشریه در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان نشریه در همان دوره زمانی است که عدد حاصل را با همین نسبت ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه گیری می نماید. اگر تعداد استنادها به کل مقاالت یک نشریه در یک دوره پنج ساله،W ؛ تعداد کل مقاالت این نشریه در همین دوره پنج ساله، X؛ تعداد استنادها به مقاالت آن نشریه در یک حوزه موضوعی خاص، Y؛ و تعداد کل مقاالت این حوزه را Z بنامیم، ارزش متیو به صورت زیر خواهد بود:
به عنوان مثال، اگر تعداد استنادها به کل مقالات یک نشریه در سال های 2005 تا 2010 ،53400 ؛ تعداد کل مقالات این نشریه در همین دوره پنج ساله، 1680؛ تعداد استنادها به مقالات آن نشریه در حوزه بیوفیزیک، 18500؛ و تعداد کل مقالات این حوزه برابر 470 باشد، ارزش متیو مساوی 8/0 می شود.
|
